Asier Gonzalez eta María Ramos
Ikasketa Kulturalak I
Sarrera:
Talde soziala izateko behar den lehen baldintza, identitatea da. Zer da talde soziala? Pertsona talde batek, talde sozial modura kontsideratua izateko, aditzera eman behar du, nor den edo nor ordezkatzen duen eta babesten dituen interesak zeintzuk diren, era horretara bere identitatea definituz.
Hortaz, gakoa taldearen definizioan datza, definizioa sozialki esanguratsua izango baita; eta kultura horretako partaideei begira, hauek ulertu ahal izango duten definizioa izan beharko da.
Bere osatze-prozesuan taldea betetzera behartua dagoen bigarren printzipioa oposaketarena da, izan ere, aurkakotasun edo oposaketarik gabeko talde sozialik ez da ezagutzen egun. Beste modu batera esanda, “talde sozial” terminoa, identitatearen definizioaz gain, aurkakotasuna ere definitzen duen taldeari ematen zaio, oposaketarik gabokoa dena instituzionaltzat jotzen delarik.
Bestalde, talde berezi baten interesak ordezkatzen duen taldea izan arren, denon izenean onartu beharko liratekeen balore eta errealitate unibertsalen izenean lan egiten duela baieztatzen du talde sozial orok.
Proiektu honen bidez, eta orain arte esandakoarekin bat, argi ikusi dugu kultura baten barnean balore-aldaketa eman dadin, baloreen arteko ordenaz gain hauen arteko hierarkiaren aldaketa eskatzen dela. Emakumeen (genero eta sexu) kasuari dagokionez, hona hemen bada, gaiaren hasiera gisa, 1963.ko urtarrilaren 15ean Amerikako Emakumeen Biltzarraren amaieran F. Castro-k esandako hitzak:
“Emakumeen eskubideez eztabaidatzen dugunean, emakumeen itxaropenez gogoetatzen dugunean, berehala ohartzen gara, Ameriketako emakumeen eskubideak erdietsiko ez direla –ez haurraren eskubideak ezta emaztearenak ere-, iraultzarik ematen ez den bitartean. Izan ere, amerikar emakumeak bizi duen munduaren baitan iraultzailea izan behar du, halabeharrez.”
Beste aldetik, norbanakoaren rol soziala arau ezberdinez osatutakoa da. Eta arau hauetara makurtzen dira talde naiz komunitate baten funtzio bereziren bat betetzen duten banakoen ekintzak. Adituek diotenez, zentzu honetan, desberdinketa prozesu hau edozein pertsona taldetan gertatzen dela baiezta daiteke, talde txikienean ere betetzen den prozesua izaki, hau da, indibiduoen artean desberdinketaren fenomenoa ezinbestean agertzen dela.
Oro har, desbiderapena gizarteak orokorrean zilegiztatzen ez dituen ereduetara jotzen duten pertsonak dira, talde marginal batek eratu ohi dituen ereduetara zuzenduta daudenak, halaber. Gainera, ez da ahaztu behar, familia kapitalistaren ereduak kultura moderno honen kontraesanak isladatzen dituela, zeren emakumearen eta gizonaren arteko berdintasunik ez baitago.
Gizarte modernoen ezaugarriak, komunikazio modu berriak eta kultura aniztasuna.
Gizarte modernoen gorakada soziala modu egokian ulertu ahal izateko, beharrezkoa da garaian garaiko hedabideen garapena eta inpaktua aztertzea, analizatzea. Hedabideen izaera mediatikoa aldakorra izan da historiaren joanean, egokitu egin dena garaiko beharretara; eta egokitze prozesu horren bitartez, bere isla utzi du gizartean bertan. Baina komunikazioaren garapenean zerbait komun ikusten baldin badugu, lehen begiratu batean ez bada ere, hau da: medioek konpromiso estu eta zuzena eduki dutela mundo modernoko helburu eta era desberdineko erakundeekin. Hedabideen aldaketa oso loturik egon da instituzioen aldaketekin ere.
Hedabide hauen gorakada geldiezinak, eta hauek gizarte publikoan jokatzen duten eginkizun gero eta garrantzitsuagoak, gizarte-harreman garatuagoak sortzen lagundu izan du, etengabe. Denboraren joanean, nola besteekiko harremanak bideratzen zein norberaren buruarekikoak zehazten lagundu izan dute hedabideek.
Gaur egun, gizarte guztietan gizakiek oinarri sinbolikoko edukiak eta informazioak sortu,, ekoitzi eta elkartrukatzen dituzte; gizakiaren keinuek, berba-lengoaiak edo egungo sare digitalek eduki sinbolikoak sortu, gorde eta igortzeko sistema desberdin eta osagarriak dira. Gizarte-harreman hauetan, sinboloen txandaketa hori elkarbizitzarako oinarri komunikatibo zentrala da.
Globalizatutako mundo berri honetan, komunikazioak aztura kultural eta sozial berriak jarri ditu abian lau bazterretan. Baina, ba al dakigu benetan zein den komunikazio-enpresen kontzentrazioak kultura aniztasunean izan dezakeen eragina? Zer jarrera hartu behar du komunikazio publikoaren profesionalak kultura inperialismoa deritzon horren aurrean? Hori dela eta, interesgarria da oso abiapuntu honetatik kultura aniztasunaren barnean sartzea, hala nola, hedabideen jarduna aztertzea kultura inperialismoaren baitan eta nolako inpaktua duen talde minorizatuetan eta bazterkerian.
Gizakiok interesa daukagu beste kulturak ezagutzeko eta prozesu hori guztiz garrantzitsua da bizi garen mundu aurreratu eta estandarizatu honetan. Besteen kulturak ezagutzetik jakin dezakegu beste norbanakoen munduaz duten kontzepzioa zernolakoa den, eta horren bidez, harremana zein komunikazioa nabarmenki errazten da. Fenomeno hauek guztiak ekarri dute herrien arteko hurbiltasun fisiko eta intelektuala gero eta handiagoa izatea; herrien eta pertsonen arteko desberdintasunak ezin baitira urruntasunaren ikuspuntutik kontenplatu.
Komunikazioaren esparrutik ari gara hurbiltzen kultura aniztasunera. Abiapuntu gisa onartu beharra dago, komunikazio bera zaildu egin dela ekintza hontan parte hartu behar duen balizko kolektibitatearen heterogeneotasuna handitu den heinean. Europa bizia kultura adierazpen askotarikoen lekua da, eta hala izan da beti. Baina orain adierazpen horiek inoiz baino azalerago ote dauden susmoa gero eta hedatuago dago. Agintari europarrek, ordea, gogor dihardute integrazio ekonomiko-politikoaren bidetik; baina, jarduera bateratzaile horrek lekurik utziko al dio kultura eta nortasun aniztasunari? Pentsatu al da inoiz ea lekurik ote den kolektibitate txikientzako? Galdera hauei buruzko gogoeta derrigorrezkoa da; izan ere, Europan aztura politiko, sozial, erlijioso, generoko eta hizkuntzako desberdinak daude bizirik, monarkiak eta errepublikak daude, kristauak, musulmanak eta agnostikoak; pobreak eta aberatsak, hizkuntza lehenetsiak eta baztertuak…
Globalizazioa modan dagoen garai honetan, norberaren herriaren aldeko apostua, agian, inoiz baino beharrezkoagoa izan daiteke. Nazio edota identitateak desagertu behar ote dute batasun supraestatalen izenean? Ez ote dira bateragarriak handiak eta txikiak?.
Nazioa garaiotarako eta etorkizunerako proiektu komuna izatea nahi baldin bada, gaurko dinamika globalaren baitan, lekua egin beharko zaio bizimodu lokalari. Estatuak merkatu zabaletan daude sartuta. Merkatu hauek euren menpe hartzen dituzte estatuak; kasurik onenean, estatu bera monokulturala denean (gaur egin ia ezinezkoa den arren) kulturtasun monolitiko hori bera ere arriskuan egon daiteke, merkatu globalaren eraginez.
Globalizazio eta interkonexio kulturalak komunikazioa ulertzeko modu berriak inposatzen ditu. Eskolan, hedabideetan, kaleetan eta egunerokotasun gordinenean bizi da kultura aniztasuna. Kultura aniztasuna bere horretan onartzen ez den heinean, desberdintasuna onartzen ez den heinean, bazterkeria emango da; bazterkeriatik arrazakeriarako jauziak ez baitute zertan handiak izan: bazterkeria politikoa, soziala, kulturala eta guk gehiago jardundakoa: genero-bazterkeria. Beharrezkoa da talde nagusi edota maioritarioak minoritarioa kontuan hartzea.
Hori dela eta, Gerd Baumann ikertzailearen teorian oinarrituz, etorkizunean kultura anitz bat eraikitzeko arau edota printzipio batzuk proposatzen ditugu:
- 1. Nazio-estatu modernoen eraberritzea funtsezkoa da, izan ere, sarritan honen eraikuntza problematikoa suertatu da, kultura ezberdinen ikuspuntutik erreparatuz.
- 2. Nazio, etnia, erlijio eta nortasunak dinamikoak dira, hau da, etengabe kontaktuan dabiltza elkarrekin.
- 3. Nazio, etnia, erlijio eta nortasunen arteko berdintasuna bermatzeko, ezinbestekoa da administrazioek herritartasun irekiagoak ezartzea.
- 4. Era berean, gizarte zibilak berek bultzatu egin beharko luke nazio ezberdinen arteko harremana, batik bat, kulturen, erlijioen eta generoen arteako.
- 5. Azken finean, gizarte zientziek esparruak ireki behar dituzte giza talde desberdinen arteko harremanak ahalbidetu ahal izateko. Kulturen arteko talka saihesteko, nazioen arteko talka ekiditeko, eta hizkuntzen arteko ezberdintasunak baztertzeko, giza taldeak ukipenean dauden kolektibo ugari gisa tratatu behar dituzte ikertzaileek.
Kultura eta inperialismoa (mass media): genero-rolak
Inperialismoaz sarri hitz egin ohi da gizarte zientzietan, jakina den bezala, aurpegi asko ditu; alde batetik, ekonomikoa, non sistema kapitalistak ekonomia ulertzeko dituen azturak eta eredu baztertzaileak mundo osora hedatu nahi diren; bestetik, politikoa, formazko demokraziak munduan hartu duen zilegitasunari erreparatzen diona; genero-inperialismoa, gizonezkoaren irudi boteretsua agertzen zaigunean emakumearen aurrean, etab.
Baina kultura inperialismoari buruz hitz egiten dugunean, nabarmena da bat datorrela gazteen ezagutza euren gizartearen ordenamendu juridiko-politikoarekin, bertako klase-ertain eta agintari-klaseen kultura, gizarte, erlijio eta politika ereduarekin. Kultura mota hau produktu mediatikoen bidez zabaltzen da, mass media izenekoen bidez. Azkenean, talde gutxi batzuek ezagutza guztientzako eredu moduan hedatzeari deritzogu kultura inperialismoa; hau, genero-banaketaz, arraza borrokaz eta gizarte klaseez baliatzen da bere hegemonia ezarri eta inposatzeko. Hegemonia honen aurrean generoen jarrerak aztertuko ditugu, maskulinitate eta feminitate kontzeptuak azalduz, identitate sexuala eta genero identitatearen arteko ezberdintasunak ikertuz eta rol “sexualaren” desagerpena defendituz.
Dimentsio bakarreko egitura jasotzen duen maskulinitatearen eta feminitatearen eredu klasikoak, bakarra eta bipolarra den jarraipena aldarrikatzen du, sexuen oinarri biologikoan erreparatzen duelarik. Ikuspegi klasiko honen ildotik errealitate formagabekoa da, eta zatitua (atomizatua) dagoela bermatzen da. Era berean, argudio bera erabiliz, maskulinitatea eta feminitatea bi zati ezberdin bezala agertzen dira, elkarri kontrajarriak daudenak. Horrela, subjektua jarraipen honen puntu batean kokatzen da, nondik bi termino hauek bi dimentsio ezberdinetan kokatzen dituen. Beraz, eredu klasiko honek baieztatzen du oreka eta heldutasun pertsonala emango dela, sexu bakoitzari dagozkion ezaugarri propioak bereganatzen diren neurrian.
1960ko hamarkadan, “genero rola”-k zuen dimentsio bipolarra kritikatu zen, maskulinitatearen eta feminitatearen arteko independentzia azalduz (Blok, 1973; Spence, Helmreic eta Stapp, 1975). Gainera, dimentsio hauek independienteak eta ortogonalak izan daitezkeenez, subjektuak bi dimentsioen jabetza har dezake, hauek autonomoak baitira.
Eredu klasikoari kontrajarriz, genero-rolaren orientabide berriak ordea, karakteristika biak beharrezkotzat jotzen ditu pertsonaren psikologi moldaera egokirako. Horrenbestez, bi ezaugarrien arteko harmoniak, jokamolde aldetik, zabaltasun handiagoa sortuko luke pertsonarengan, eta, inguruarekiko harremanari dagokionez, egokiera hobea bermatuko zuen.
Identitate sexualari buruz ari garenean, bereizgarri genetikoez mintzo gara, hau da, XX edo XY kromosomez. Karakteristika hauen banatzearen arabera sortzen da norbanakoa, emakumearen edo gizonaren itxura fisikoa eraman dezakeen pertsona.
Honi dagokion baliokide soziala generoa da, eta bertan dauden bi kategoria sexualetan emakumea eta gizona) oinarrituriko egituraz arduratzen da. Honela, sexuak emakume eta gizon dimentsioak biltzen ditu; eta generoa, berriz, maskulinitate eta feminitate dimentsioen arabera definitzen da. Gure aburuz, identitate sexuala honakoa litzateke: nork bere irudiari kasu eginez pertsonak osotzen duen judizioa. Era berean, judizioa bereizgarri biologikoetan errotzen da. Aitzitik, generoaren identitatea autosailkapenez burutzen den judizioa litzateke, hotts, gizon eta emakumea izatea, beti ere historian zehar kategoria hauek ulertuak izan diren bezala.
Bestalde, androginiaren teoria psikologikoak estereotipo sexualen arteko aurkakotasun bipolarra ukatzen du errotik. Androginiaren psikologia “desbideratu” deituraz izendatzen diren pertsonen errehabilitazioaren aldekoa da, eta bertan aipatutako pertsonak ez dira identitate seualen talde batera edo bestera soilik egokitzen. Aztertutakoak eredu berdinaren ikuspegiak dira, hau da, identitate pertsonala kategoria nagusiena dela esan nahi da. Rol sexualaren ezaugarriak ondokoak dira:
– Sexuak bereizten dituen tasunak.
– Estereotipotzat kontsideratutako karakteristikak. Lenney-en aburuz, hauek sexuak desberdintzen dituen ezaugarriak lirateke.
Deaux eta Kite-ren “generoari dagozkion sinesmen normatiboen sistemak”
Teoria honen aurrean, Deaux eta Kite azaltzen dira eta “generoari dagozkion sinesmen normatiboen sistemak” terminopean definitzen dituzte errepresentazio amankomunen multzoak. Ezaugarriak honako hauek dira: komunitateko pertsona kopuru nagusi batek ibiltzea eta baloreak zein judizioak isladatzea.
Generoaren eredu-sistema honen baitan, maskulinoa handinahia dela definitzen da, indartsua, konpetitiboa, autosufizientea, segurua, boteretsua, etab. Aldiz, identitate sozial femeninoa menperakorra da, indargabea, hunkikorra, ulerkorra, eta abar (Etxeberria, 1991; Deaux eta Kite, 1987). Genero identitatearen osaketan sexuaz ditugun estereotipo sozialak gureganatzen ditugu, “ni”-an txertatuz. Osaketa hontan, pertsonak bere itxurara barneratzen ditu estereotipo sexualak, kategorizazio eta ezberdinketa sozialen prozesuei esker. Eta, horrela lantzen da, bakoitzak bere buruaz duen informazio bildu eta antolatzen duen kognizio-egitura. Linville-k 1982. Urtean zioenarekin bat, genero identitate egituren konplexutasunean banakoaren desberdintasunak daude.
Egoera guzti honi irtenbide bat eman nahian, Enpar Pineda agertzen zaigu, “Feminismoaren proposamen askatzaileak. Ezkerrarentzat desafioa” hitzaldian esan zuenez, ezkerrak, gaur egun, arazo honen konplexutasun handiaz jabetu beharko luke. Izan ere, benetan emakumeok talde soial homogeneoa osatzen al dugu? Generoa beste hainbat faktore baino garrantzitsuagoa al da? Bestelakoak ote dira emakumearen kontzientzia soziala baldintzatzen duten faktoreak?
Diferentziaren diskurtsoak eta praktikak berezi egiten ditu batetik, maskulinoa eta bestetik, femeninoa, elkarri kontrajarrita baleude bezala. Emakume izatea unformizatzen du diferentziaren feminismoak , zeren genero femeninoaren pertenentzia soilik hartzen baitu kontutan. Planteamendu honek, berriz, ahaztu egiten du daude praktikak eta identitate sozialak oso konplexuak direla, zerikusirik duten faktoreak hainbat direlako.
Beraz, egun “genero” kontzeptua erabili ordez, bestelako kategoria zabalagoak behar dira, errealitatea osotasunean ikertu ahal izateko. Desberdintasunek egoera desberdinen aurrean nola jokatzen duten azaltzerakoan (gizon zein emakumeen artean), “genero” kategoriak ez du askorik balio. Maila zabalagoak behar ditugu gizarteetan, emakumearen berri ematen dituzzten egitura sozialak, kulturalak eta psikologikoak argitara ekartzeko.
Maria 